Tuần vừa qua, tôi đã tham dự một bữa tiệc của các bạn trẻ, trong lúc chờ sếp của họ đến, tôi phát hiện 11 trong số 12 bạn trẻ là những người hâm mộ cuồng nhiệt của TikTok. Cô bé trong nhóm cho biết, cảnh thường xuyên xảy ra ở nhà cô là, trên bàn ăn mẹ cô ở bên phải đang sử dụng TikTok, anh trai của cô ở bên trái đang xem Facebook Reel, bố ngồi đối diện mải mê với YouTube Short, chỉ người giúp việc là cặm cụi cúi đầu ăn.
Cô bé không thể cai được TikTok.
Như một “con nghiện”, các ngón tay cô không ngừng vuốt lên, nhãn cầu và màng nhĩ truyền tải đến não bộ một cách trung thực những hình ảnh và âm thanh được tạo hình rất đẹp mắt với nhiều phong cách khác nhau, khiến cô bị mê hoặc và đắm chìm trong đó, không thể tự thoát ra. Mỗi lần dừng lại, cô bé đều phát hiện đã vài giờ trôi qua, nhịp điệu công việc và cuộc sống bình thường cứ thế bị gián đoạn.
Tại sao video ngắn lại gây nghiện?
Đầu tiên, phải nói rằng các nền tảng TikTok, YouTube Short, Facebook Reel, Facebook Watching, Bigo Bar, Instagram, Likee tập trung được một số lượng khổng lồ những người sản xuất video quá xuất sắc. Nội dung vi deo xuất sắc là lí do chính thu hút người dùng mở APP, nhưng đến khi nghiện nó, phải kể đến một chi tiết khác dễ bị bỏ qua.
Đó là thời gian bị “ẩn”
Nếu chúng ta tinh ý sẽ thấy, tất cả các APP đã cố ý che thanh trên cùng, để người dùng có thể hoàn toàn tập trung thưởng thức video mà không bị làm phiền bởi những thông tin không liên quan, ví dụ như pin sắp hết, tín hiệu mạng yếu, thời gian, v.v. khi xem video.
Người dùng sẽ “quên thời gian” và say sưa xem.
Con người sinh ra không có khái niệm về thời gian. Nếu không có đồng hồ, chúng ta sẽ không thể biết được hai giờ hay ba giờ đã trôi qua. Con người cũng hay quên, dù là tình yêu có mặn nồng đến đâu, mới chia tay sẽ tưởng chẳng thể nào quên, nhưng thời gian sẽ xoá nhoà tất cả, rồi cũng sẽ quên hết mọi thứ trong quá khứ. Thời gian giống như một chiếc thước, mọi việc con người làm đều được nó đo lường, và cuối cùng tổng hợp tất cả kết quả trong quá khứ sẽ tạo nên hiện tại. Một khi chúng ta quên thời gian, thì chúng ta sẽ quên tất cả mọi thứ, sẽ thờ ơ với tất cả những gì đã và đang diễn ra xung quanh, thứ chúng ta quan tâm chỉ là những gì đang mê hoặc và hiện ra trước mắt.
Tiếp theo nữa, các video ngắn khiến người xem hưng phấn, vì thế não bộ sẽ tiết ra nhiều dopamine hơn. Khi phát hiện ra việc xem video mất quá nhiều thời gian, mọi người sẽ muốn bỏ, dùng ý chí để bỏ nhưng lại không thể. Cái gọi là “ý chí” không đáng tin cậy. Nhiều người tự thề rằng sẽ không bao giờ xem video ngắn nữa. Nhưng hình ảnh video cứ xuất hiện, chỉ cần vuốt lên bằng tay lại thấy một video ngắn đầy thú vị, ý chí lại bị khuất phục, lại vô thức đắm chìm vào các video ngắn. Dopamine là nội tiết tố giúp chúng ta hưng phấn, hưng phấn lặp đi lặp lại dẫn đến nghiện, làm cho chúng ta không thể bỏ được video ngắn dù có dùng ý chí để thực hiện.
Cai video ngắn cũng giống như giảm cân vậy.
Trong vấn đề giảm cân, ai cũng quyết tâm thực hiện, nhưng hầu hết đều thất bại.
Lúc đầu, người thực hiện giảm cân sẽ tuân theo nguyên tắc vàng là “ngậm miệng và dạng chân”, tức là không ăn và luyện tập. Quyết tâm không ăn tối, không ăn sau bữa trưa, tập thể dục hàng ngày, v.v và vân vân. Tuy nhiên, quyết tâm là một chuyện nhưng việc thực hiện lại là chuyện rất khác, quá ít người thực hiện được. Quá trình thực hiện giảm cân, nhiều người trải qua “một số rắc rối” làm cho ý chí trở nên yếu đuối, khi cơ thể họ phản ứng dữ dội, họ ăn trở lại và lười tập, cuối cùng họ tăng cân trở lại.
Tại sao video ngắn lại hủy hoại chúng ta?
Các nền tảng TikTok, YouTube Short, Facebook Reel, Facebook Watching, Bigo Bar, Instagram, Likee đều sử dụng những thuật toán thực sự hiểu con người. Thuật toán của những APP này không đề xuất video nào hữu ích, mà chỉ đề xuất những video chúng thích xem, xem nhiều quá dẫn đến “ngộ độc” và nghiện.
Sự trưởng thành của con người là một quá trình không ngừng loại bỏ những điểm yếu của bản thân. Trong quá trình học hỏi và trưởng thành, chúng ta vượt qua được sự ngu xuẩn, lòng tham, dục vọng, thói kiêu căng trong bản chất con người.
Nhưng video ngắn lại phục vụ bản chất con người.
Video ngăn ngắn phổ biến nhiều cách chơi lạ mắt, nó đã gây ra những cơn sốt, nhiều cư dân mạng khi chước các hành động trong video ngắn, thậm chí còn bắt chước ngay cả những hành động gây thương tích nghiêm trọng. Mục tiêu của APP không phải là chất lượng sản phẩm, mà là chất lượng của người tiêu dùng sản phẩm đó, vì vậy những video ngắn có độ trí tuệ thấp lại rất phổ biến trên nhiều ứng dụng.
Có hai cách làm héo mòn tinh thần văn hóa, một là cách Orwellian – tức là văn hóa trở thành nhà tù, hai là cách Huxleyan – văn hóa bị gọi là trò hề. Các video ngắn hợp pháp hóa các hoạt động xa rời thực tế. Giá trị của thông tin không còn được quyết định bởi vai trò của nó trong xã hội mà chỉ bởi tính mới lạ và thú vị của nó.
Thời đại này là thời đại “giải trí”, bắt đầu bằng lí trí và kết thúc bằng giải trí, văn hoá Orwellian và Huxleyan giúp chúng ta giải trí nhưng lại phá huỷ chính chúng ta. Những video ngắn chỉ để lại cho chúng ta những ấn tượng chứ không phải những suy nghĩ. Chỉ có suy nghĩ mới giúp chúng ta tồn tại. Mỗi video ngắn giống như địa ngục, với đủ thứ từ điều chúng ta mơ ước đến thứ chúng ta căm ghét, khiến chúng ta rơi vào chủ nghĩa hư vô và không thể thoát ra được. Các video ngắn chỉ là phương tiện giao tiếp và khi trưởng thành. Đồng ý rằng, nhiều người sản xuất ra video ngắn là những người rất tài năng, nhưng tài năng đó thuộc về họ và chúng ta chẳng có gì cả. Chúng ta xem video ngắn mà không phải suy nghĩ, vì thế mà cuộc sống của chúng ta trở nên trống rỗng, trong khi video ngắn các APP lại vô tận và gây nghiện.
Cơ chế hủy hoại của video ngắn như thế nào?
Đầu tiên, kho video ngắn là vô tận nhưng thông tin lại rời rạc, nó dẫn đến việc người xem dễ bị suy giảm trí thông minh. Thông tin rời rạc sẽ khiến sự kiên nhẫn của chúng ta ngày càng hao mòn. Một đặc điểm chung của giới trẻ hiện nay là thích xem những gì với tốc độ gấp gáp và tua nhanh. Giới trẻ không còn đủ kiên nhẫn để xem những thứ dài quá 15 phút và phải suy nghĩ. Thay vào đó, giới trẻ tìm kiếm những video ngắn từ 3 đến 5 phút, được biên tập trực tiếp và nội dung chỉ kể về cốt truyện chính. Sau đó, giới trẻ mất vài giờ để xem hết video này đến video khác, chỉ xem mà không cần suy nghĩ gì thêm. Việc thiếu suy nghĩ sâu sắc dần dần dẫn đến việc không thể tự suy nghĩ. Xem bình thường thì không sao, nhưng nếu xem quá nhiều sẽ có hại, vì não đang ở trạng thái hưng phấn trong khi không đòi hỏi bất kì sự phân tích hay suy nghĩ nào. Não ở trong trạng thái không suy nghĩ lâu ngày, khả năng tư duy và phân tích sẽ suy giảm, tức là trí thông minh sẽ bị suy giảm.
Thứ hai, video ngắn có một cơ chế đẩy khiến chúng ta cứ quay vòng vòng, điều này không chỉ ảnh hưởng đến cách nhìn của chúng ta về cuộc sống mà còn ảnh hưởng đến cơ chế sinh lí của chúng ta. Cơ chế đẩy được cư dân mạng gọi là “dữ liệu lớn thao túng”. Khi chúng ta xem video, hoặc nhấp vào một vài lượt thích trên video, phần phụ trợ của APP sẽ phát hiện, tiếp tục đẩy các video thuộc loại tương tự cho chúng ta, cứ thế tạo nên chu kì. Khi sở thích của chúng ta thay đổi, nó sẽ được đẩy tới chúng ta nhiều video hơn nữa, tạo nên dữ liệu lớn. Dưới ảnh hưởng của những giá trị giống nhau, tư duy của chúng ta sẽ bị hạn chế và cầm tù, tức là bị “big data thao túng”. Đây cũng là lí do khiến giới trẻ ngày càng trở nên mong manh yếu đuối, không có khả năng tự chủ, không phân biệt được tốt hay xấu, đúng hay sai.
Trần Văn Phúc