“Nếu internet là tương lai của nền văn minh thì thế hệ của chúng ta sẽ không có lịch sử – vì Internet sẽ không để lại một dấu vết nào của chúng ta.”
Trong một thời gian dài ta đã tin rằng Internet là thư viện mạnh nhất trong tất cả các thư viện. Là ký ức trọn vẹn của nhân loại. Trang mạng Trung Quốc với những nội dung từ nay được sản xuất và sử dụng nhiều hơn từ các điện thoại, chứng minh điều ngược lại: Internet không lưu trữ cái gì cả. He Jiayan phân tích tỉ mỉ một cuộc cách mạng với những hậu quả dữ dội cũng như ngấm ngầm.
LE GRAND CONTINENT – “Từ lâu chúng ta đã quan niệm Internet như một ký ức – chúng ta đã
không biết rằng đó là một ký ức rất kém cỏi”. Trong vòng một thập kỷ, ngay trong khi Internet ngày càng trở nên phổ quát bởi số người dùng, Internet đã mất đi một phần ba nội dung của nó.
Đối với Trung Quốc, sự sụp đổ này của kho lưu trữ càng nghiêm trọng hơn. He Jiayan, nhà báo Trung Quốc chuyên về mạng Internet và lĩnh vực các công nghệ mới, nghiên cứu từ những tài liệu lưu trữ về tin học trước khi có Internet di động. Ông chỉ ra rằng chính sách cứng rắn về chính trị của Trung Quốc không phải là nhân tố quan trọng nhất của sự biến mất từng mảng lớn của mạng. Sự tự kiểm duyệt và chạy đua theo lợi nhuận đã ngầm đưa đến sự biến mất của một số lượng thông tin rất lớn của các máy chủ. Vào giai đoạn mà Internet di động có vẻ đang thay thế giai đoạn đầu của Internet, sự biến mất này dường như không được thấy rõ – nhưng nó hoàn toàn có thực.
Ngoài chiều kích kỹ thuật, Jiayan báo động về sự biến mất của một ký ức chung cấu thành một nền văn hoá dân gian vẫn còn sống động, được giao phó cho các máy chủ mà ta tưởng là bất tử – ngày nay chúng đang có nguy cơ bị sụp đổ. Đối với cả một thế hệ đã xây dựng theo hướng phi vật chất cuộc sống của họ trên Internet trong hai mươi năm đầu của thế kỷ XXI, rủi ro rất cụ thể là phải sống với hai thập kỷ không có ký ức.
HE JIAYAN – Hãy bắt đầu bằng một thử nghiệm nhỏ.
Nếu ta tìm “Jack Ma” trên mạng Baidu và ấn định một giai đoạn tham khảo từ 1998 đến 2005, bao nhiêu thông tin sẽ xuất hiện? 100 triệu, 10 triệu hay 1 triệu?
Tôi đã đặt câu hỏi cho nhiều nhóm và ý kiến của đa số luôn cho một quy mô ước chừng từ vài triệu đến vài chục triệu. Dù sao, Internet rộng lớn quá. Jack Ma, cựu doanh nhân độc đáo, hẳn phải để lại nhiều dấu vết.
Thực ra, khi tìm trên Baidu với mốc thời gian từ “22 tháng 5 năm 1998 đến 22 tháng 5 năm 2005”, tổng cộng các kết quả tìm kiếm có từ ngữ “Jack Ma” là 1.
Và ngay kết quả duy nhất này cũng sai: khi bấm vào, ta thấy thực ra bài viết đã được công bố vào năm 2021, nghĩa là ngoài giai đoạn được xác định ở trên. Nếu kết quả này xuất hiện trong tìm kiếm của chúng ta thì chỉ là một cách khó giải thích.
Nói cách khác, nếu ta muốn biết những trải nghiệm của Jack Ma, các mối quan hệ của ông ta, những cuộc thảo luận về ông ta, những diễn ngôn hay lịch sử của doanh nghiệp Alibaba của ông trong thời kỳ này, thì khối lượng thông tin thô có giá trị mà ta có được trên Internet là số không.
Có thể đó là một vấn đề của Baidu? Có thể khi dùng Bing hay Google, việc tìm kiếm sẽ có kết quả thuyết phục hơn?
Tôi đã thử: hai trang mạng này đưa ra những kết quả có giá trị – hơn Baidu một tí – nhưng chỉ là vài chục. Cũng có nhiều hơn các kết quả không có giá trị vì chúng không thuộc về giai đoạn được chọn – có lẽ là do một lý do kỹ thuật đơn thuần.
Thế thì ta có thể tự hỏi có phải vì Jack Ma là một nhân vật gây tranh cãi ở Trung Quốc nên không thể tham khảo những kết quả này. Sẽ đúng như vậy nếu chỉ là trường hợp của Jack Ma. Nhưng tôi cũng đã tìm kiếm trong cùng giai đoạn về Ma Huateng, Lei Jun, Ren Zhengfei, và cả Luo Yonghao và Sister Fu Rong – họ vốn là những người nổi tiếng trên Internet vào giai đoạn đó – hay cả Jay Chou, Li Yuchun – lúc đó là những ngôi sao âm nhạc. Các kết quả cũng tương tự.
He Jiayan kể tên những doanh nhân Trung Quốc nổi tiếng trong nhóm BATX [Baidu, Alibaba, Tencent, và Xiaomi], tương đương với GAFA [Google, Apple, Facebook và Amazon] của Trung Quốc: Jack Ma là người sáng lập nổi tiếng của Alibaba, biến mất đột ngột và sau đó sống lưu vong ngoài Trung Quốc; Ren Zhengfei là người sáng lập và là tổng giám đốc của Huawei Technologies; Ma Huateng, người sáng lập Tencent Holdings; và Lei Jun, người sáng lập Xiaomi. Luo Yonghao và Sister Fu Rong là những người viết blog nổi tiếng ở Trung Quốc những năm 2000.
Trong trường hợp tìm kiếm về Lei Jun, sau khi thử nhiều trang mạng khác nhau, những tên khác nhau và những giai đoạn khác nhau, tôi đã phát hiện một hiện tượng đáng ngạc nhiên. Hầu hết các lưu trữ của những trang mạng Trung Quốc vốn được yêu thích vào thời đó – như NetEase, Sohu, SMTH BBS, Xizi Hutong, Keyhole Forum, Tianya Club, RenRen Network, Sina Blogs, Baidu Tieba – đã biến mất. Một số lớn các nội dung trên các trang mạng cá nhân cũng đã biến mất đối với một giai đoạn cũ, và hầu hết các trang mạng thậm chí đã biến mất cho tất cả các giai đoạn. Một ngoại lệ duy nhất là mạng Sina.com, nơi đó ta còn có thể tìm thấy những thông tin từ hơn 10 năm – nhưng với số lượng khá hạn chế. Hơn 99,9999% nội dung đã biến mất.
Chúng ta đang không thấy một vấn đề đáng lo ngại: Internet ở Trung Quốc không thể tránh khỏi sụp đổ – và nội dung đã tồn tại trước khi Internet di động xuất hiện đã hầu như hoàn toàn biến mất.
Từ lâu chúng ta đã quan niệm Internet như một ký ức – chúng ta đã không biết rằng đó là một ký ức rất kém cỏi.
Trong hai năm gần đây, tôi đã tạo cho mình một niềm tin rất rõ ràng: số lượng thông tin mà ta có thể tìm thấy trực tuyến giảm mỗi năm với tốc độ chóng mặt. Cách đây không lâu, tôi còn có thể tìm thấy một số thông tin gốc. Nhưng dần dần đã trở nên không thể. Trước đây tôi còn có thể phát hiện diễn ngôn của những nhân vật chính hoặc những bài viết của họ – rồi tôi không tìm thấy chúng nữa. Tôi đã có thể thấy nhiều cuộc phỏng vấn hoặc video trực tuyến – chúng đã bị xoá đi dần dần.
Tất cả đang diễn ra như thể một loại quái vật mới đã xuất hiện, nó ăn ngấu nghiến những trang mạng theo dòng lịch sử, nuốt chúng từ quá khứ đến hiện tại, trước tiên với những miếng nhỏ, rồi với những miếng lớn, ăn ngấu nghiến toàn bộ Internet của Trung Quốc, có nơi năm năm, có nơi mười năm.
Khi ta nhìn lùi lại, ta nhận thấy tất cả những gì đã tồn tại trên Internet Trung Quốc trước khi có Internet di động – bất kể đó là một cổng thông tin, một trang mạng chính thức của một tổ chức, một trang cá nhân, những diễn đàn công cộng, blogs Sina, bài đăng trên Baidu, tài liệu, hình ảnh, âm nhạc, video,v.v. – đã biến mất.
Tôi còn nhớ cách đây hơn 10 năm, tôi có thói quen thay máy tính cá nhân vì những hình ảnh và bài viết của tôi được nén lại và lưu trên một máy chủ. Vài năm sau đó, tôi phát hiện toàn bộ nội dung trên máy chủ đó đã biến mất. Tôi có thói quen dùng hotmail, rồi tất cả đã biến mất. Tôi cũng có viết các tin nhắn trên RenRen và Myspace… tất cả đã biến mất.
Chúng ta đã nghĩ rằng Internet có thể lưu giữ tất cả. Nhưng sự thực là nó không giữ được gì cả.
Tại sao điều ấy lại xảy ra?
Tôi nghĩ có hai lý do chính.
Lý do thứ nhất là về kinh tế.
Một trang mạng Internet cần có băng thông (bandwidth – bande passante), một phòng đặt máy chủ, nhân sự để quản lý và bảo dưỡng, cũng như một lượng không nhỏ những chi phí về quy định và bảo trì các loại. Nếu có tồn tại một giá trị chiến lược – ví dụ thông tin về các hoạt động đối với một doanh nghiệp – hay một giá trị thương mại trong ngắn hạn – ví dụ, nếu luôn có người thỉnh thoảng vào xem trang mạng, và nếu đồng thời các tài khoản của doanh nghiệp không xấu, thế thì sẽ có một lý do để duy trì trang mạng.
Nhưng nếu doanh nghiệp đang trên đà tuột dốc và không còn tiền, thì chính toàn bộ trang mạng mà doanh nghiệp điều hành sẽ chết, đơn giản thôi. Renren là một ví dụ tiêu biểu.
Về phương diện tác nghiệp, nếu không có một số người truy cập trong suốt năm, nó trở thành một gánh nặng cho doanh nghiệp, và cách hợp lý nhất về phương diện kinh tế là huỷ bỏ nó – ngay cả khi doanh nghiệp không có vấn đề về tài chính. Những năm đầu của Sohu; trang NetEase mà nội dung chủ yếu đã bị mất; cũng như sự biến mất của các diễn đàn được tải trên Tianya là những ví dụ xác đáng.
Lý do thứ hai thuộc về những quy định.
Nói chung, quy định về Internet gia tăng dần dần và ngày càng chặt chẽ. Nội dung trước đây có thể tồn tại hợp pháp nay không còn đáp ứng những yêu cầu về quy định; và những nội dung vốn trước đây có thể tồn tại trong vùng xám thì sau này đã ngã sang vùng đỏ. Tất cả những nội dung này bị trực tiếp xoá bỏ.
Cũng có những trường hợp sự phân cực của công luận trở nên mạnh hơn cùng với thời gian và một nội dung trước đây “hoàn toàn bình thường” nay trở nên rất nhạy cảm đối với công luận. Cho dù nội dung ấy không phải là bất hợp pháp, nó có thể tăng cường sự xung đột và gây ra hỗn loạn – đến nỗi người điều hành mạng có thể yêu cầu xoá nội dung ấy.
Ngoài các cấp chính quyền, những người sử dụng Internet đang nổi giận đôi lúc hành động như những người điều hoà hoặc ngược lại như những người hướng dẫn dư luận. Họ có thể đưa ra khỏi bóng tối một điều mà một người nào đó tiện thể đã đưa lên mạng hơn mười năm trước đây, bám vào đó và quấy rối tác giả trên mạng cho đến “cái chết về mặt xã hội” của người này.
Do đó ở Trung Quốc, hiệu ứng quan trong nhất của quy chế không hẳn là điều mà các các nhân viên điều hành làm hay những sự tấn công của những người sử dụng Internet nổi giận mà là một sự “tự kiểm duyệt” mà họ gây ra trong doanh nghiệp hay đối với các cá nhân.
Không ai biết được một nội dung trên một trang mạng hay một lời nói ra bởi một người nào đó có thể dẫn đến sự biến mất của người này trong nhiều năm nữa. Do đó, cách thức tốt nhất để sống còn là xoá tất cả “những quả bom nổ chậm” tiềm tàng này – nghĩa là đóng trang mạng hay xoá tất cả nội dung của trang.
Tất nhiên, có nhiều nguyên nhân khác có thể giải thích sự biến mất của những trang mạng cũ.
Không lâu sau sự tan rã của Nam Tư cũ, tất cả các nội dung chứa trên trang mạng với tên miền quốc tế “.yu” – viết tắt của Yougoslavie – đã biến mất. Một ví dụ khác là sự biến mất của các trang âm nhạc và phim vốn trước đây có sẵn để tải xuống dễ dàng, vì lý do tăng cường việc bảo vệ quyền tác giả. Một số tổ chức và cá nhân, vì những lý do thuần tuý cá nhân, đôi lúc chỉ là không muốn nêu thông tin của họ cho công chúng và vậy là họ đóng các trang mạng công khai hay các trang chủ cá nhân của họ.
Nhưng những lý do này là phụ và mang tính cục bộ.
Sự biến mất có hệ thống và trên quy mô lớn của nội dung Internet trong toàn bộ chủ yếu là do các quy luật kinh tế và tự kiểm duyệt.
Thực ra, tất cả diễn ra như thể là nội dung Internet – theo cách như sự sống – đã được điều khiển bởi thuyết tiến hoá. Chỉ có duy nhất một tiêu chí để tồn tại: thu hút sự chú ý nhiều nhất có thể với chi phí ít nhất.
Khi một nội dung có khả năng thu hút đủ sự chú ý, và chi phí duy trì nội dung này thấp – gồm chi phí kinh tế, chi phí của việc thực hiện các quy định và chi phí của việc đấu tranh chống lại các quy định – , thì nội dung này có nhiều cơ may sống còn trên Internet. Thậm chí nội dung có thể sẽ thay đổi phương tiện — ví dụ như từ văn bản sang hình ảnh, từ hình ảnh tĩnh sang hình ảnh động, từ hình ảnh động sang video, và trong tương lai có thể từ video hai chiều sang video ba chiều. Nền tảng dùng cho việc chuyển tải nội dung này cũng sẽ thay đổi. Ta sẽ chuyển từ cổng thông tin sang diễn đàn, từ blog cá nhân sang tiểu blog – và có thể trong tương lai sẽ chuyển sang một nền tảng mà bây giờ chúng ta không biết gì về nó.
Khi một nội dung không thể thu hút đủ sự chú ý hay chi phí để duy trì nó quá cao, nó sẽ biến mất khỏi Internet. Sự biến mất đồng loạt của Internet truyền thống, với những máy tính đóng vai trò là thiết bị đầu cuối điều hướng hay những trang mạng như là phương tiện, chỉ đơn giản là kết quả tất yếu của sự “cạnh tranh tiến hoá đối với thông tin”.
Darwin đã dạy chúng ta rằng chìa khoá của tiến hoá sinh học là sự “tuyển chọn tự nhiên, sự sống còn của loài mạnh nhất”. Chìa khoá của tiến hoá của nội dung Internet là “sự canh tranh của thông tin, sự tuyển chọn của sự chú ý”. Vì lý do hiệu ứng của mạng, sự cạnh tranh này là mười ngàn lần khốc liệt hơn là trong tự nhiên – mười ngàn lần tàn bạo hơn. Internet truyền thống không đem theo sự huỷ diệt của chỉ một loài mà là sự huỷ diệt của hầu hết nội dung.
Trước mỗi thế hệ Internet mới, thế hệ cũ, bị đóng khung trong một cấu trúc lỗi thời, sẽ sụp đổ. Đó là số phận của tất cả các trang mạng và tất cả nội dung của chúng.
Nếu Internet là tương lai của nền văn minh, vậy thì thế hệ chúng ta sẽ không có lịch sử – vì Internet sẽ không để lại một dấu vết nào của chúng ta.
“Không có lịch sử”. Có quan trọng đến thế không?
Tất nhiên là có.
Để viết một bài báo về Shao Yibo, tôi đã thử mọi phương cách để tìm lại bản gốc video về sự tham gia của Shao Yibo trong buổi phát sóng “Boshi Tang” năm 2007 cũng như những bài viết của vợ ông là Bao Jiaxin trên trang mạng Baby Tree, được đăng lên từ vài năm nay dưới bút danh “Wen Ai Mummy”. Tôi đã không tìm lại được chúng – và tôi chỉ biết lấy làm tiếc.
Mặc dù bài viết “Red Dust Has Forgotten Shao Yibo” vẫn luôn được ưa thích – với hơn 700.000 người đọc và 20.000 lượt chia sẻ chỉ trong vòng một tuần – hầu như chắc là tôi đã thiếu những thông tin rất quan trọng và chất lượng của bài báo lẽ ra đã tốt hơn nếu tôi đã truy cập được những thông tin ấy.
Có thể bạn tự nhủ: “điều đó chỉ ích lợi cho những nhà nghiên cứu và nhà báo như He Jiayan, tôi không viết những bài báo thuộc loại ấy, và như thể là điều đó không ảnh hưởng.”
Thật vậy không?
Nếu chúng ta không còn có thể truy cập tất cả các diễn ngôn của Jack Ma, tất cả các bài viết của Ren Zhengfei, My Father and Mother và The Spring River Flows East, và tất cả các thông điệp của Duan Yongping trong Snowball, bạn có hơi buồn không?
Ở đây He Jiayan đề cập đến những việc tầm thường của văn hoá dân gian Trung Quốc. Ren Zhengfei là tổng giám đốc của Huawei, My Father and Mother là một phim tình cảm lãng mạn trình chiếu năm 2013 và The Spring River Flows East là một phim từ năm 1947 được xem như là một phim kinh điển của điện ảnh Trung Quốc.
Bạn sẽ nói với tôi rằng bạn thấy dửng dưng.
Thế thì, nếu chúng ta không còn có thể tìm lại số báo của Huang Zheng, không còn thấy được các thông điệp của Zhang Yiming hay của Wang Xing, bạn có cảm thấy hơi nuối tiếc không?
Bạn sẽ bảo đảm với tôi rằng bạn cũng không cảm thấy buồn.
Nếu một ngày nào đó Zhihu biến mất như Tianya Forum, Douban bị xoá đi như RenRen, B-site bị mất nội dung như Sina Blog – bạn sẽ không cảm thấy một chút buồn lòng?
Nếu một ngày, các trang Internet của một người viết blog mà bạn yêu thích nhất hiển thị rằng “tác giả đã chọn hiển thị chỉ một nửa các bài đã đăng trong năm” hay là “blog này không còn hiển thị”, nếu bạn thường đọc thấy “tài khoản này đã bị khoá”, rằng “nội dung không thể hiển thị”, nếu bạn tìm một vài thông tin trên Shake Voice hay Xiaohongsu và kết quả hiển thị là “tác giả đã xoá tất cả các nội dung”…
Chẳng lẽ điều đó không làm bạn buồn – dù chỉ là một lúc thôi?
Những thế hệ của Internet truyền thống, ra đời trong những năm 1970 và 1980 không thể tìm lại được lịch sử của họ. Những dấu vết của họ đã thực sự biến mất.
Thế hệ mới còn có thể giữ những thông điệp trong vòng bạn hữu thân tình, nhưng ngay trong vòng bạn hữu thì càng ngày càng “hiển thị chỉ trong ba ngày”. Những thông điệp phù du… – cho đến khi tất cả đều bị xoá.
Điều duy nhất còn tạo ra nội dung một cách cuồng nhiệt, chính là marketing ào ạt như thác đổ.
Nhưng trong tương lai, đoan chắc rằng ngay cả những thông điệp marketing cuối cùng rồi sẽ biến mất.
Nếu một điều nhất định nào đó là quan trọng đối với chúng ta và nó đang biến mất thì có cách nào cứu nó không?
Một số người đã thử làm điều đó.
Ở Mỹ có một trang mạng tên là Internet Archive – lưu trữ Internet -, dịch ra tiếng Trung Quốc là “互联网档案馆” và trang này bảo tồn một số lớn các trang mạng gốc. Nhưng do đã thử dùng nó, những trang mạng gốc bằng tiếng Trung rất ít được sao lưu. Việc dùng nó rất khó khăn, những chức năng tìm kiếm là khá thô sơ và không hiệu quả. Rốt cùng, về số lượng, những trang mạng này đã không giúp sao lưu nhiều.
Về phương diện kỹ thuật, việc sao lưu tất cả các trang mạng của Internet Trung Quốc lẽ ra không khó khăn cho đến khi Internet di động phát triển trong vòng mười năm trở lại đây. Chi phí cho việc này không cao. Dù sao, nếu ta so sánh giai đoạn này với giai đoạn hiện tại của Internet, khi mà video đã thành bá chủ, giai đoạn các trang mạng với thiết kế đồ hoạ chiếm dung lượng không đáng kể.
Vấn đề là biết ai có thể làm điều đó, và được thúc đẩy bởi điều gì?
Các doanh nghiệp sẽ không làm. Họ không thấy có lợi ích thương mại.
Chính phủ có thể có điều kiện tạo ra những tài liệu lưu trữ tất cả các trang mạng – cũng giống như xây dựng các thư viện hay bảo tàng. Nhưng chính phủ có tiêu tiền cho việc này không? Dường như không có lý do gì ngoài bảo tồn lịch sử. Thế nhưng giả sử ngay cả khi chính phủ làm việc này, thì điều đó cũng không thay đổi gì đối với những người sử dụng Internet bình thường, vì những tài liệu lưu trữ cần một cuộc xử lý to lớn liên quan đến những dữ liệu cá nhân và chỉ một số người có thể truy cập, chính xác là để tránh mọi lạm dụng trong việc sử dụng những dữ liệu này.
Vả lại, ngay cả khi có một cơ quan nào đó sẵn sàng làm việc này, thì từ nay có thể là quá muộn. Tiếp theo sự phát triển của Internet di động, theo một ước lượng phỏng chừng, hơn 99% nội dung trên Internet Trung Quốc truyền thống có thể đã biến mất.
Theo một cách nào đó, những bài mà tôi đã viết đã đóng góp vào việc bảo tồn lịch sử các chủ đề đó. Nếu tôi không viết về chúng thì một phần lớn lịch sử này sẽ không được tìm thấy trực tuyến. Dù vậy, đây không phải là những thông tin gốc, mà chỉ là thông tin thứ cấp mà tôi đã tập hợp, củng cố lại.
Ngày nay, về tất cả những sự kiện quan trọng xảy ra trong thập kỷ đầu của thế kỷ này, tất cả những người nổi tiếng vốn đã để lại những dấu ấn sâu sắc, những thông tin mà ta còn có thể tìm thấy trên Internet Trung Quốc hầu như luôn luôn luôn là những thông tin thứ cấp được các phương tiện truyền thông thuần kỹ thuật (pure player) biên tập lại, hoặc là những thông tin đã rất nhiều lần được lặp lại và công bố lại và từ lâu đã hoàn toàn khác với bản gốc của chúng.
Những bản gốc của các báo cáo, video, diễn ngôn, quan sát của những người sử dụng Internet, những bình luận gốc – tất cả đã biến mất.
Trong vài năm nữa, tất cả những thông tin thứ cấp này cũng sẽ biến mất. Tất cả diễn ra như thể những sự kiện này đã không xảy ra. Như thể là những người này chưa bao giờ tồn tại.
Không làm gì được khác hơn là chấp nhận thực tại.
Vào kỷ nguyên Internet, hai mươi năm đầu tiên của thế kỷ XXI sẽ là hai mươi năm không có lưu trữ lịch sử.
Nếu ngày nay bạn còn có thể thấy những thông tin cũ trên Internet Trung Quốc thì đó là ánh sáng cuối cùng của hoàng hôn.
Nếu bạn cảm kích bởi tính chất phù du của chúng, bạn có thể thở dài như Faust trên giường hấp hối và van nài khoảnh khắc này: “Hãy dừng lại, ngươi đẹp làm sao!”
Nhưng ánh sáng yếu ớt này sẽ nhanh chóng bị nuốt chửng bởi thời gian và rơi vào khoảng trống – cùng lúc với lời tán thán của bạn.
Không có lối thoát.
Hầu hết những gì bạn thấy và tạo ra bây giờ – bài báo này, nền tảng mạng này – cuối cùng sẽ chìm trong khoảng trống.
Thái Thị Ngọc Dư dịch.
Nguồn: “En Chine, Internet est en train de disparaitre”, Le Grand continent, 2.6.2024